Το σανατόριο Καραμάνη και η Ισδραηλίτικη κοινότητα
Για το σανατόριο Καραμάνη «η Ζωοδόχος Πηγή», το οποίο λειτούργησε από το 1909 ως το 1963, όπως και για τις ενδιαφέρουσες ιστορίες που αυτό κρύβει, έχουν γραφεί μερικά βιβλία και άρθρα, αρκετά ενδιαφέροντα και κατατοπιστικά, όπως «Το μαγικό βουνό του ιατρού Καραμάνη», συλλογικό έργο, και το «ο Γιώργος Καραμάνης και το σανατόριο Πηλίου» του Γιάννη Μουγογιάννη. Διαβάζοντας τα έργα αυτά, αντιλαμβάνεται πως και ο Γ. Καραμάνης ήταν μια ιδιαίτερη και χαρισματική προσωπικότητα, αλλά και το επιστημονικό του έργο με το σανατόριο, όπως και η γενικότερη προσφορά του στο κοινωνικό σύνολο, όχι μόνο του Βόλου, αλλά και όλης της Ελλάδας, ήταν πολύ σημαντική.
Επιγραμματικά θα πρέπει να αναφέρει κανείς τις δεκάδες ανθρώπων που διέσωσαν τη ζωή τους χάρη στο σανατόριο, τον πνευματικό κύκλο που επισκεπτόταν και εμπνεόταν γύρω από το σανατόριο, τη συγκινητική ιστορία με τη γυναίκα του Άννα, και το πρωτοποριακό πρεβαντόριο, σπίτι των παιδιών, «τα χελιδόνια».
Στο σανατόριο αυτό λοιπόν, υπάρχει γραμμένη και η ιστορία δεκαέξι εβραίων, δεκατριών από τη Θεσσαλονίκη και τριών από την Αθήνα, οι οποίοι νοσηλεύτηκαν το 1947 εκεί.
American Joint Distribution Committee
Η American Joint Distribution Committee, Τζόιντ για μεγαλύτερη ευκολία, όχι μόνο για εμάς, αλλά και για την ίδια την οργάνωση, είναι μια επιτροπή, η οποία από το 1915 βοηθά φτωχούς και ηλικιωμένους ισραηλίτες σε όλο τον κόσμο, όμως η βοήθεια αυτή εξαπλώνεται και σε μη ισραηλίτες, πχ στην Ανατολική Αφρική, στην Ινδία και σε άλλες περιοχές του κόσμου.
Μετά το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, η Τζόιντ δημιούργησε ένα δίκτυο προστασίας των επιζώντων από το ολοκαύτωμα. Το 1947, η Τζόιντ υποστήριζε περίπου 137000 παιδιά, προσφέροντάς τους πολύπλευρη βοήθεια, ενώ συνεργαζόταν και με 380 ιατρικά ιδρύματα σε όλη την ανατολική Ευρώπη (πληροφορίες για την Τζόιντ, στην επίσημη ιστοσελίδα της, www.jdc.org). Ένα από τα ιδρύματα αυτά ήταν και το Σανατόριο Καραμάνη στο Πήλιο.
Η συνεργασία
Στις 8 Νοεμβρίου του 1946, η Τζόιντ υπέγραψε συμφωνητικό με το Διευθυντή του σανατόριου, Κωνσταντίνο Κούμουλο, στο οποίο προβλέπονταν οι παροχές σε ιατροφαρμακευτική περίθαλψη, σίτιση και άλλες διευκολύνσεις που αναλάμβανε το σανατόριο, όπως και η οικονομική κάλυψη των εξόδων, αλλά και παροχή σε είδος, από τη Τζόιντ (Φ. 4/ έγγραφα 6,7,8).
Φαίνεται πως σχεδόν αμέσως μεταφέρθηκαν ασθενείς στο σανατόριο, καθώς στις 31-1-1947 ο κ. Αλ. Κοέν αποστέλλει εκ μέρους του Goldfine, διευθυντή της Τζόιντ στην Ελλάδα, έμβασμα 10.000.000 δρχ για την κάλυψη των αναγκών των ασθενών που φιλοξενούνταν στο σανατόριο. Για την ιστορία, ως αρχιλογιστής αναφέρεται, με λατινικούς χαρακτήρες ο Leo J. Arditti. (Φ. 4/ έγγραφα 46, 47).
Πόσοι όμως ήταν οι ισραηλίτες που νοσηλεύονταν στο σανατόριο;
Δεν έχουμε ακριβή στοιχεία για το πόσοι ισραηλίτες πήγαν στο σανατόριο υπό την σκέπη της Τζόιντ, αλλά έχουμε κάποια ονόματα τα οποία χρειάζονται διερεύνηση και κάποια τα οποία είναι βεβαιωμένα. Λόγου χάρη, το όνομα του Joshua Werdinger, ο οποίος κάποια στιγμή δηλώνει την επιθυμία του να φύγει από το σανατόριο, χρήζει διερεύνησης για το αν ανήκει σε εβραίο ελληνικής καταγωγής. (Φ. 4/ έγγραφο 30). Επίσης, τα ονόματα των Dario Angel και Liatsi Levy αναφέρονται σε ένα άλλο έγγραφο της Τζόιντ, οι οποίοι τον Μάρτιο του 1947 νοσηλεύονταν εκεί. (Φ. 4/ έγγραφο 44). Αυτό μας βάζει σε σκέψεις πως ο αριθμός ήταν πολύ μεγαλύτερος. Αποτελεί σίγουρα αντικείμενο περαιτέρω έρευνας στα αρχεία η εξεύρεση και άλλων ονομάτων ισραηλιτών που είχε στείλει η Τζόιντ.
Είναι όμως βεβαιωμένο πως τουλάχιστον οκτώ ισραηλίτες εκ Θεσσαλονίκης βρίσκονταν στο σανατόριο τον Μάρτιο του 1947, καθώς το γραφείο Θεσσαλονίκης της Τζόιντ ζητά πληροφορίες γι’ αυτούς. Πρόκειται για τους:
1. Λεβή Σολομών
2. Παλάτσι Δαυίδ
3. Γεννή Οβαδία
4. Χούλη Αλίκη
5. Σατας Ιακώβ
6. Γιαχιέλ Γκεδαλία
7. Λεβή Λιάτσι (ιδιαίτερα, αναφέρει το έγγραφο) και
8. Σόττο Ισαάκ.
(Φ.4/ έγγραφο 43)
Επίσης, άλλοι τρεις ισραηλίτες εξ Αθηνών νοσηλεύονται εκεί το καλοκαίρι του 1947, προφανώς και νωρίτερα. Πρόκειται για τους:
1. Σάλεμ Εμμανουήλ
2. Κοφφινάς Μωυσής
3. Άντζελ Δάριο.
Φωτογραφίες ενθύμιο από τον πατέρα του Πέπο Σάλεμ,
Εμμανουήλ Σάλεμ το Σεπτέμβρη του '47
Πάντως, η μεταφορά οικονομικών βοηθημάτων, η πληρωμή των νοσηλείων, αλλά και η αποστολή υλικών αγαθών, συνεχίζεται απρόσκοπτα όλο το διάστημα ως το Νοέμβριο του 1947, όπως φαίνεται από την αλληλογραφία.
Σύνδεσμος με το σανατόριο ήταν ο Τζων Κούμουλος, αδελφός του διευθυντή Κωνσταντίνου Κούμουλου, όπως και ο βολιώτης ισραηλίτης Δαυίδ Λεβή, ο οποίος εργαζόταν στο κατάστημα ΦΛΩΡΙΑ. (Φ.4/ έγγραφα 11/12/13 ενδεικτικά).
Ισραηλιτική Κοινότητα Θεσσαλονίκης
Είναι περιττό να αναφερθούμε στην ιστορία, η οποία χάνεται στο βάθος των αιώνων, και το μέγεθος της Ισραηλιτικής Κοινότητας στη Θεσσαλονίκη. Αυτό που αξίζει όμως να πούμε είναι πως ήταν η πιο στοχευμένα χτυπημένη Κοινότητα Ισραηλιτών στην Ελλάδα από τους Ναζί, με απώλειες περίπου το 96% του πληθυσμού της.
Προφανώς, στην προσπάθεια της ανάρρωσης από τις πληγές που άφησε η ναζιστική λαίλαπα, οι ανάγκες ήταν ακόμα μεγαλύτερες από αυτές τις οποίες μπορούσε να καλύψει η Τζόιντ.
Με αυτό το σκεπτικό ερμηνεύουμε την επιστολή που απέστειλε η ηγεσία της Κοινότητας, ο πρόεδρος Μενάσσε και ο Γραμματέας Αμονσίνο. (Αυτή είναι και η μόνη επιστολή, την οποία υπογράφουν οι κεφαλές της κοινότητας. Τις επόμενες υπογράφουν οι αρμόδιοι υπάλληλοι).
Με την επιστολή αυτή, η οποία έχει ημερομηνία 23 Απριλίου 1947, η Κοινότητα ζητά να αποστείλει έξι ασθενείς-μέλη της, με τους ίδιους όρους συμφωνίας, με τους οποίους το σανατόριο είχε συμφωνήσει με τη Τζόιντ. Είναι φανερό πως οι όροι αυτοί ήταν γνωστοί και αποδεκτοί από την Κοινότητα. Μάλιστα, φαίνεται πως υπάρχει και σχετική βιασύνη, καθώς τα δύο από τα έξι περιστατικά χαρακτηρίζονται από την Κοινότητα «επείγοντα». Στην πίσω σελίδα της ίδιας επιστολής υπάρχει, με ημερομηνία 29 Απριλίου, η χειρόγραφη θετική απάντηση του κ. Κούμουλου. (Εδώ αξίζει να γίνουν δύο παρατηρήσεις: α) δε γνωρίζουμε αν η χειρόγραφη απάντηση αυτή δακτυλογραφήθηκε από κάποια γραμματεία και εστάλη στην κοινότητα επισήμως και β) είναι αξιοπρόσεκτος ο πολύ όμορφος γραφικός χαρακτήρας του γιατρού). (Φ. 5/έγγραφο 25).
Στις 5 Μαΐου, η Κοινότητα έχει αποστείλει ιατρικές βεβαιώσεις για την υγεία των δύο ασθενών, προφανώς των θεωρούμενων ως επειγόντων περιστατικών, του Μόρδο Ρομάνο και του Ίσραελ Πέπο. Και πάλι στο πίσω μέρος του εγγράφου υπάρχει η απάντηση, γραμμένη με τον όμορφο γραφικό χαρακτήρα του Κ. Κούμουλου: «Γίνονται δεκτοί». (Φ. 5/ έγγραφα 22, 23, 24).
Ήδη, στις 20 Μαΐου 1947, οι δύο ασθενείς έχουν αναχωρήσει από τη Θεσσαλονίκη και με έγγραφό του, ο Διευθυντής της Κοινότητας ζητά να μάθει τον τρόπο πληρωμής των νοσηλείων. (Φ. 5 / έγγραφο 21). Το κόστος νοσηλείας ήταν 23.000 δρχ. την ημέρα ανά άτομο, όπως πληροφορούμαστε από άλλο έγγραφο, ενώ χειρουργικές επεμβάσεις χρεωνόταν χωριστά. Ως τις 2 Ιουλίου του 1947, η Κοινότητα Θεσσαλονίκης έχει πληρώσει 2.024.000 δρχ. γι’ αυτούς. (Φ. 5/ έγγραφα 19, 20).
Μέσα στον Ιούλιο εισήχθησαν στο σανατόριο και άλλοι τρεις ισραηλίτες εκ Θεσσαλονίκης. (Η τύχη του έκτου, ο οποίος αναφερόταν στο πρώτο έγγραφο, αγνοείται). Πρόκειται για τους:
1. Μονίνα Ζαν
2. Σαρφαττή Δάριο
3. Ρεβάχ Μωυσή.
Αυτοί θα ταξίδευαν αεροπορικώς από Θεσσαλονίκη στη Λάρισα και θα συνέχιζαν σιδηροδρομικώς το ταξίδι για το Βόλο. (Φ.5/ έγγραφο 5).
Η δραστηριότητα αυτή της Κοινότητας ήταν φυσικό να μην περάσει απαρατήρητη από τη Τζόιντ και ο Διευθυντής της ζητούσε από το σανατόριο να μη συγχέει τους ασθενείς που στέλνει η Τζόιντ με αυτούς της Κοινότητας, ενώ ταυτόχρονα παρακαλούσε να μη μειωθεί σε τίποτα η παροχή υπηρεσιών στους νοσηλευόμενους με χρήματα της Τζόιντ. (Φ. 4/ έγγραφο 36).
Η νοσηλεία των 5 εβραίων Θεσσαλονικέων συνεχίζεται κανονικά, αν εξαιρεθούν δύο γεγονότα: Μια χειρουργική επέμβαση στην οποία υπεβλήθη επιτυχώς ο κ. Μόρδο και μια άσχημη διαγωγή, τη οποία επέδειξε κάποια στιγμή ο κ. Ρεβάχ. Αν και δεν αναφέρεται τι ακριβώς συνέβη, όσον αφορά τον κ. Ρεβάχ, η Κοινότητα παρακαλεί με επιστολή της, στις 8 Οκτωβρίου 1947 τη διοίκηση του σανατορίου να συγχωρέσει τον ασθενή και να μην τον αποβάλλει, πως θα του γίνουν αυστηρές συστάσεις και πως, αν υποτροπιάσει, η Κοινότητα συμφωνεί να φύγει ο ασθενής από το σανατόριο. (Φ. 5/ έγγραφα 1, 4). Πάντως φαίνεται πως η κατάσταση εξομαλύνθηκε και δε δόθηκε συνέχεια.
Η Ισραηλιτική Κοινότητα Λάρισας φαίνεται πως λειτουργούσε ως ενδιάμεσος στην τροφοδοσία των ασθενών με υλικά αγαθά, κυρίως ρούχα, καθώς τουλάχιστον δύο φορές, τον Αύγουστο και τον Οκτώβριο του 1947, αποστέλλει δέματα προορισμένα στους ομόθρησκους της, προερχόμενα από τη Θεσσαλονίκη. (Φ. 5/ έγγραφα 9,17).
Ως τις 4 Νοεμβρίου 1947, η Κοινότητα Θεσσαλονίκης έχει εκπληρώσει όλες τις οικονομικές υποχρεώσεις της και δεν υπάρχει καμία πρόθεση αποχώρησης από το σανατόριο. (Φ. 5/ έγγραφο 13).
Όμως…η εποχή δεν είναι καθόλου εύκολη, καθώς ο εμφύλιος πόλεμος απλώνεται επικίνδυνα και φονικά σε όλη τη χώρα. Ήδη, από τον Ιούλιο του 1947, η Χωροφυλακή της Πορταριάς ζητά από τον Γ. Καραμάνη να τους αποσταλεί κατάλογος με τους αλλόθρησκους που νοσηλεύονται στο σανατόριο ή και τυχόν μέλη του προσωπικού, καθώς υπάρχει επείγουσα τέτοια εντολή άνωθεν. Δεν υπάρχει κάποια εξήγηση για τον λόγο που ζητήθηκε η λίστα αυτή, κατά τη γνώμη μας όμως οφείλεται στα αυστηρά μέτρα ασφαλείας και γενικότερα στην καχυποψία που υπάρχει σε κάθε περίοδο πολέμου-πόσο μάλλον εμφυλίου.
Τα μεγαλύτερα όμως προβλήματα θα εμφανιστούν στα μέσα Νοεμβρίου του 1947, καθώς τόσο η Τζόιντ, όσο και η Κοινότητα, θα διακόψουν τη συνεργασία τους με το σανατόριο για λόγους ασφαλείας. (Φ. 4, 5/ έγγραφα 2,2 αντίστοιχα). Φαίνεται πως οι αντάρτες του ΔΣΕ έχουν κάνει την εμφάνιση τους πολύ κοντά στο σανατόριο και οι κρατικές αρχές δυσκολεύονται να διατηρήσουν τον έλεγχο της περιοχής.
Πάντως η Κοινότητα στο προαναφερθέν έγγραφο δεν παραλείπει να ευχαριστήσει στο πρόσωπο του Κ. Κούμουλου, το προσωπικό του σανατορίου «…δια το ενδιαφέρον όπερ εδείξατε δια τους ασθενείς μας κατά την διάρκειαν της παραμονής των εις το υφ’ υμών Σανατόριον. Ελπίζομεν ότι αι συνθήκαι θα επιτρέψουν εις το μέλλον την συνέχισιν της συνεργασίας μας ως και κατά το παρελθόν…»
Χαρακτηριστικό πάντως της συνεργασίας και στενής επαφής που είχε
η Τζόιντ με την Κοινότητα Θεσσαλονίκης είναι πως στο τέλος της αλληλογραφίας, τα στελέχη της ενδιαφέρονται και για την ασφαλή μεταφορά των πέντε νοσηλευομένων με έξοδα της Κοινότητας. (Φ. 4/ έγγραφο 3).
Το τελευταίο χρονικά έγγραφο, το οποίο αναφέρεται στις επαφές σανατορίου Καραμάνη και Κοινότητας Θεσσαλονίκης χρονολογείται στις 24 Απριλίου 1948 και με αυτό το λογιστήριο ζητά απόδειξη παραλαβής των δοθέντων χρημάτων «ίνα δια της εξοφλητικής επιστολής υμών προβώμεν εισς την τακτοποίησιν των βιβλίων μας».(Φ. 5/ έγγραφο 8).
Κώστας Μιχαλάκης (φιλόλογος - ιστορικός)
Βόλος, Οκτώβριος 2011.
Έγγραφα Σανατορίου Γ. Καραμάνη (αλληλογραφία με την Ισραηλίτικη κοινότητα Θεσσαλονίκης, Λαρίσης και American Joint Distribution Committee), από τα Γ.Α.Κ. Ν. Μαγνησίας.
